şimdilik vardır ancak uzun vadede ne olacağı şüphelidir.
(bkz: determined a science of life without free will)
(bkz: free agents)
özgür irade demek her daim bir dualizm inşa etmek anlamına gelir. bir bedenimiz ve biyolojimiz var bir de bundan bağımsız olarak işleyen bir ruhumuz, aklımız ya da başka bir şey.
çalışmalar şunu gösteriyor, bir şeyi istemek biyolojinin işidir. temek ihtiyaçlar -gıda, giyinme, barınma- hayatta kalma güdüsüyle, sevişmek ise üreme güdüsüyle alakalıdır. geri kalan her şey de sevişmek istemekle.
peki özgür irade nerede? özgür irade yapmayışta. yani acıkmak sizin elinizde değil ancak oruç tutmak sizin elinizde, sevişmeyi isteme sizin elinizde değil ancak tecavüz etmemek sizin elinizde. ama burada başka bir soru devreye giriyor, bizim elimizde olması ne demek? sizin elinizde olması bir dürtü karşısında prefrontal korteksiniz ile bir karar vermek demek. yani bir talep peyda olduğunda hemen ona ilerlemek değil, önce bir "bunu neden istiyorum?" diye düşünmek.
(bkz: özgür irade reddedişi)
bu düşünce işini de yaparken %100 özgür değiliz elbette. özgür düşünce şunlardan doğrudan ve kanıtlanmış şekilde etkilenir:
1- kan şekeri seviyeniz
2- doğduğunuz ailenin sosyoekonomik statüsü
3- sarsıntılı bir kafa yaralanması
4- uyku kalitesi ve miktarı
5- doğum öncesi ortam
6- stres ve glikokortikoid seviyeleri
7- acı çekiyor olmak
8- hangi ilacı kullandığınız
9- perinatal hipoksi
10- dopamin d4 reseptör gen varyantı
11- frontal korteksin darbe almış olması
12- çocuklukta istismara uğrama
13- mao-a gen varyantı
14- belli bir parazitin bulaşması
15- çocukken musluk suyunuzdaki kurşun miktarı
16- bireysel ya da kolektivist bir kültürde yaşamanız.
17- etrafta çekici birinin bulunması
18- korkmuş birinin ter kokusuna maruz kalmanız
.
.
böyle uzar gider. anlaşılması gereken tek cümle ile şudur: insan davranışının biyolojisi çok faktörlüdür.
bir insanın neyi ne için yaptığını şu anlık biyoloji %50'nin biraz üzerinde açıklıyor ancak orta-uzun vadede bu oran %100'e kadar çıkabilir. eğer biliminsanları bu konuda %100'e dayanırlarsa bileceğiz ki insanlarda özgür irade kesinlikle yoktur ve herkesin her hareketi tahmin edilebilir. yok bilimadamları oraya varamazlarsa ki şu an epey uzaklar, özgür irade hayır demek için ve eveti planlamak için var.
kaynak
sapolsky, r. m. (2021). davranış: en iyi ve en kötü haliyle insan biyolojisi. pegasus yayınları.s.570-602
hoş: tümü
|
bugün
başlıkta ara